قوله تعالى: و أوْحیْنا إلى موسى و أخیه أنْ تبوءا لقوْمکما یقال بوأ و تبوأ کلاهما متعدیان مثل قطعته و تقطعته و خلصته و تخلصته و یقال بوأت لنفسى منزلا و لغیرى منزلا ب: مصر لم ینون لانه اسم بلدة بعینها قیل: هو الاسکندریة و قیل: مصر فرعون. بیوتا یسکنون فیها و قیل یصلون فیها. مفسران گفتند عبادت گاه و نماز جاى بنى اسرائیل کنیسها بود و کلیساها و جز در آن کنیسها و کلیساها نماز نکردندى و ایشان را جز در آن موضع معلوم نماز روا نبودى این خاصیت امت محمد است که هر جایى و بهر بقعتى نماز توانند کرد و ذلک
قوله (ص): و جعلت لى الارض طهورا و مسجدا
پس چون موسى رسالت و پیغام حق آورد فرعون بفرمود تا آن کنیسها و نمازگاه ایشان همه خراب کردند و ایشان را از عبادت و نماز بازداشتند فرمان آمد از رب العزة که در خانها مسجد سازید و نماز کنید تا از فرعون ایمن باشید این آیت دلیل است که کسى را که از بیم ظالم نماز آدینه در جامع نتواند کرد تا هم در خانه نماز پیشین بگزارد و وى در آن معذور بود و الیه
اشار النبى (ص) قال: من سمع النداء فلم یجبه فلا صلاة له الا من عذر. قالوا یا رسول الله و ما العذر قال خوف او مرض.
قال الحسن و اجْعلوا بیوتکمْ قبْلة اى توجهوا الى الکعبة قال و کانت الکعبة قبلة موسى و من معه و قال سعید بن جبیر اجْعلوا بیوتکمْ قبْلة اى یقابل بعضها بعضا و أقیموا الصلاة و بشر الْموْمنین این خطاب با موسى است میگوید: بنى اسرائیل را خبر کن و ایشان را بشارت ده که فرعونیان بآب کشتنىاند و شما بجاى ایشان نشستنى اید. همانست که رب العزة گفت فأخْرجْناهمْ منْ جنات و عیون و کنوز و مقام کریم کذلک و أوْرثْناها بنی إسْرائیل و گفتهاند خطاب با مصطفى است میگوید و بشر یا محمد المومنین بالنصرة فى الدنیا و الجنة فى العقبى.
و قال موسى ربنا إنک آتیْت فرْعوْن و ملأه زینة حلیا من اللباس و المراکب و أمْوالا ذهبا و فضة و نعما و ضیاعا فی الْحیاة الدنْیا ربنا لیضلوا عنْ سبیلک این لام لام عاقبت گویند کقوله لیکون لهمْ عدوا و حزنا اى لیکون عاقبة ذلک الضلال.
معنى آنست که ایشان را مال و نعمت و زینت دنیا دادى تا ایشان را در آن نعمت بطر گرفت، و بىراه شدند و از ایمان سر وا زدند، گردن کشیدند، تا عاقبت بدان آمد که آن نعمت سبب ضلالت ایشان گشت. و گفتهاند لام کى است کقوله: لأسْقیْناهمْ ماء غدقا لنفْتنهمْ فیه یقول آتیتهم کى تفتنهم فیضلوا و یضلوا، نعمت دادى ایشان را تا دلهاى ایشان در فتنه افکنى، خود بى راه شوند و دیگران را بى راه کنند یضلوا بضم یا قرائت کوفى است.
ربنا اطْمسْ على أمْوالهمْ سه بار خداوند خویش را خواند و گفت: ربنا سنت است که دعا خواهى کرد سه بار الله خوانى گویى: ربنا ربنا ربنا. چنان که موسى خواند و در سدیگر بار گفت: اطْمسْ على أمْوالهمْ الطمس المحق و اذهاب الشیء یقول: اذهب اموالهم و غیرها عن هیئتها میگوید: بار خدایا مال ایشان و خواسته ایشان به نیست آر و از هیئت و آساى خود بگردان رب العالمین اجابت کرد و آن مالها و مطعومهایشان سنگین کرد مقاتل گفت و مجاهد و قتاده که درم و دینار ایشان هم چنان بر شکل و نقش خود مانده درست و پاره همه بجاى خود سنگ شده کشتزار ایشان، میوه بر درختها، طعام در گنجینهها، جواهر در صندوقها، همه سنگ گشته. محمد بن کعب گفت مرد و زن در جامه خواب خفته بودند که فرا سر ایشان شدند هر دو سنگ بودند سدى گفت: مسخ الله اموالهم حجارة و النخیل و الثمار و الدقیق و الاطعمة فکانت احدى الآیات التسع. روى ان عمر بن عبد العزیز دعا بخریطة فیها اشیاء من بقایا آل فرعون فاخرج منها البیضة مشقوقة و الجوزة مشقوقة و انها لحجر.
و اشْددْ على قلوبهمْ اى اقسها و اطبع علیها حتى لا تلین و لا تنشرح للایمان فلا یومنوا. قیل: هو نصب بجواب الدعاء بالفاء و قیل: هو عطف على قوله لیضلوا اى لیضلوا فلا یومنوا. قال الفراء: و هو دعاء و محله جزم کانه قال «اللهم فلا یومنوا حتى یروا العذاب الالیم» و هو الغرق. مىگوید: بار خدایا ایدون بادا که ایمان نیارند تا بعذاب دردناک رسند امروز غرق و فردا حق امروز بکفر مرده، فردا بآتش دوزخ سوخته.
قال قدْ أجیبتْ دعْوتکما موسى دعا میکرد و هارون آمین میگفت و آمین گفتن هم دعا است ازین جهت دعْوتکما گفت و نیز در اول این آیت گفته که إلى موسى و أخیه و اجابت دعا آن بود که رب العالمین فرعون را و قبطان را بآب غرق کرد و میان دعاى موسى و اجابت حق چهل سال بود فاسْتقیما على ما انتما علیه من الدعوة و تبلیغ الرسالة و لا تترکا دعاء فرعون و موعظته الى ان یاتیهم العذاب و لا تتبعان نهى بالنون الثقیلة و محله جزم یقال فى الواحد لا تتبعن بفتح النون لالتقاء الساکنین و بکسر النون فى التثنیة لهذه العلة. و قرأ ابن عامر بتخفیف النون لان نون التأکید تخفف و تثقل. و قیل: هو نفى اى انتما لا تتبعان سبیل الذین لا یعْلمون یقول: لا تسلکا طریق الذین یجهلون حقیقة و عدى فتستعجلا قضایى. ایشان را درین آیت نهى کرد از دو چیز از نومیدى از فرج و از استعجال در دعا.
روى انس بن مالک قال قال رسول الله ص لا یزال العبد بخیر ما لم یستعجل قیل یا رسول الله و کیف یستعجل قال یقول دعوت و لم یستجب لى.
و جاوزْنا ببنی إسْرائیل الْبحْر اى عبرنا بهم و صیرناهم الى الشط الآخر فأتْبعهمْ لحقهم و ادرکهم فرْعوْن و جنوده یقال اتبعه و تبعه اذا ادرکه و لحقه و لحقه و اتبعه بالتشدید اذا سار خلفه و اقتدى به بغْیا و عدْوا اى باغیا عادیا یعنى مستکبرا ظالما و قیل: بغیا فى القول، عدوا فى الفعل، و ذلک ان الله امر موسى ان یخرج بنى اسرائیل لیلا و هم ستمائة الف و عشرون الفا لا یعد فیهم ابن ستین و لا ابن عشرین سنة متوجهین الى البحر و مات ابکار القبط تلک اللیلة و شغلوا عن بنى اسرائیل حتى اصبحوا و هو قوله: فأتْبعوهمْ مشْرقین بعد ما دفنوا اولادهم فلما بلغ فرعون خروجهم رکب فى طلبهم و معه الف الف و ستمائة الف قالوا و فى عسکر فرعون مائة الف حصان ادهم سوى سایر الشیات و فرعون کان فى الادهم و کل رجل منهم على حصان على رأسه بیضة و بیده حربة فلما وصل فرعون بجنوده الى البحر و راوا البحر بتلک الهیئة قال فرعون ها بنى البحر و خافوا دخول البحر و کان فرعون على حصان و لم تکن فى خیل فرعون فرس انثى فجاء جبرئیل على فرس و دیق و خاض البحر و میکائیل یسوقهم لا یشد رجل منهم فلما شم ادهم فرعون ریح فرس جبرئیل و فرعون و فرعون لا یراه انسل خلف فرس جبرئیل فى الماء و لم یملک فرعون من امره شیئا و اقتحمت الخیول خلفه فى الماء فلما دخل آخرهم البحر و هم اولهم ان یخرج انطبق الماء علیهم فذلک قوله: حتى إذا أدْرکه الْغرق اى غمره الماء و قرب هلاکه قال آمنْت أنه اى بانه لا إله إلا الذی آمنتْ به بنوا إسْرائیل و شرح این قصه مستوفى در سورة البقرة رفت قرائت حمزه و کسایى آمنت انه بکسر الف است باضمار قول اى آمنت و قلت أنه لا إله إلا و روا باشد که کسر انه بر معنى استیناف بود فیکون قوله آمنت کلاما تاما مکتفیا بنفسه کقوله ربنا آمنا فاکْتبْنا مع الشاهدین ثم استأنف انه على جهة التوکید یعنى فقال فرعون أنه لا إله إلا الذی آمنتْ به بنوا إسْرائیل و أنا من الْمسْلمین المنقادین المطیعین له فدس جبرئیل علیه السلام فى فیه من حماة البحر و قال: آلْآن و قدْ عصیْت قبْل اى الان تومن و تتوب. و قیل: قال الله الان تومن و قدْ عصیْت کفرت قبْل و کنْت من الْمفْسدین المانعین الناس من الایمان
قال رسول الله (ص): قال لى جبرئیل ما ابغضت احدا من عباد الله ما ابغضت عبدین احدهما من الجن و الآخر من الانس فاما من الجن ف: ابلیس حین ابى السجود لادم و اما من الانس ف: فرعون حین قال انا ربکم الاعلى و لو رایتنى و انا ادس الطین فى فمه مخافة ان تدرکه الرحمة.
و قال ابن عمر قال سمعت رسول الله (ص) یقول قال لى جبرئیل یا محمد ما غضب ربک على احد غضبه على فرعون اذ قال ما علمت لکم من اله غیرى و اذ حشر فنادى فقال انا ربکم الاعلى فلما ادرکه الغرق استغاث و اقبلت احشوفاه مخافة ان تدرکه الرحمة.
و فى هذه الایة التحذیر عن تأخیر الایمان الى وقت المعاینة فذاک وقت الایاس و لا ینفع صاحبه لمعاینة ملک الموت کفعل فرعون حین آمن فى ذلک الوقت حتى قیل له آلْآن و قدْ عصیْت قبْل قال الله تعالى فلمْ یک ینْفعهمْ إیمانهمْ لما رأوْا بأْسنا. و قال: و لیْست التوْبة للذین یعْملون السیئات الایة فالْیوْم ننجیک ببدنک قرأ یعقوب ننجیک بالتخفیف ببدنک یعنى بجسدک لا روح فیه و قیل: ببدنک یعنى مع درعک و کان درعا مسمورا مرصعا بالجواهر. یقول نجعلک تعلوا الماء و تطفوا فوقه لانه اول جیفة آدمى طفت فوق الماء. و قیل: ننجیک معناه نلقیک على نجوة من الارض و هى المکان المرتفع. چون موسى قوم خود را خبر داد از هلاک فرعون و غرق وى قومى از ایشان جحود کردند و انکار نمودند گفتند: ما مات فرعون و انه اعظم شأنا من ان یغرق پس فرمان آمد بدریا تا فرعون را از قعر خویش وا سر آورد و بر سر آب بایستاد و فرعون ازین سرخه بود کوتاه بالا بى ملح همچون گاوى نر، و بر وى سلاح بود و درع بگاه غرق. و ذلک آیة لان الحدید یرسب و لا یطفوا و قیل: ننجیک نترکک حتى تغرق فالنجاء، الترک. و قیل: نسودک و نجعلک علامة فان النجاء قد یکون العلامة و السواد و یحتمل انه من النجاء الذى معناه الاسراع اى ننجى أهلا لک. و قوله: ببدنک تأکیدا کما تقول قال بلسانه و جاء بنفسه. قوم موسى چون فرعون را مرده بر سر آب دیدند و بر وى درع بود و سلاح گران و هرگز هیچ جیفه آدمى تا آن روز بر سر آب ندیده بودند آن جحود و انکار از دل بیرون کردند و دانستند که آن آیتى عظیم است بر صدق موسى و نشانى است از قهر خداوند و راندن خشم خود بر فرعون، اینست که رب العالمین گفت: لتکون لمنْ خلْفک آیة اى عبرة و نکالا. و قیل: لمن تاخر عن قومک و إن کثیرا من الناس عنْ آیاتنا فى موسى و فرعون و سائر الآیات لغافلون لاهون.
و لقدْ بوأْنا بنی إسْرائیل مبوأ صدْق آن متبوأ پیش از این مصر است و این مبوأ ایدر بیت المقدس. و قیل: هو الاردن و فلسطین و هى الارض المقدسة التی کتب الله میراثا لإبراهیم و ذریته این همان است که جایى دیگر گفت و قلْنا منْ بعْده لبنی إسْرائیل اسْکنوا الْأرْض یعنى ارض القدس. میگوید: جاى دادیم بنى اسرائیل را پس غرق فرعون جاى گزیده و پسندیده نیکو براستى متنزل وحى و مسکن انبیاء و زمین محشر و رزقْناهمْ من الطیبات ایشان را روزیهاى پاک حلال دادیم یعنى در تیه پیش آنکه بقدس رسیدند و هى المن و السلوى و الماء من الحجر و طیبها منالها من غیر مکسبة و لا مسئلة.
فما اخْتلفوا حتى جاءهم الْعلْم یعنى جاء هم القران على لسان محمد. و اختلافهم انهم افترقوا بعد ما جاءهم فرقتین فرقة اسلموا و فرقة ثبتوا على الیهودیة و قیل نزلت هذه الایة فى قریظة و النضیر یعنى انزلنا هم منزل صدق یرید من ارض یثرب ما بین المدینة و الشام و رزقْناهمْ من الطیبات من النخل و الثمار و وسعنا علیهم الرزق. فما اختلفوا فى تصدیق محمد ص انه نبى حتى جاءهم العلم یعنى القرآن و البیان بانه رسول صدق و دینه حق. و قیل: حتى جاءهم معلومهم و هو محمد ص لانهم کانوا یعلمونه قبل خروجه فالعلم بمعنى المعلوم کما یقال للمخلوق خلق، و منه قوله: هذا خلق الله و یقال هذا الدرهم ضرب الامیر اى مضروبه إن ربک یقْضی بیْنهمْ یوْم الْقیامة فیما کانوا فیه یخْتلفون من الدین.
قوله: فإنْ کنْت فی شک مما أنْزلْنا إلیْک
روى ان النبى (ص) لما نزلت هذه الایة قال لا اشک و لا اسأل.
گفتهاند این خطاب بظاهر با مصطفى است اما مراد باین جز اوست کقوله: یا أیها النبی إذا طلقْتم النساء یخاطب النبى و هو شامل للخلق کلهم. و گفتهاند این خطاب نه با مصطفى است که قدر وى بنزدیک حق جل جلاله از آن جلیلتر و بزرگوارتر است بلکه خطاب وى در آن مضمر است و تقدیر آنست که قل یا محمد للشاک فى نبوتک فإنْ کنْت فی شک مما أنْزلْنا إلیْک و دلیل برین قول آنست که در آخر سورت گفت قلْ یا أیها الناس إنْ کنْتمْ فی شک منْ دینی و گفتهاند: در عهد رسول خدا مردم سه صنف بودند مومن مصدق و کافر مکذب و شاک فى الامر لا یدرى کیف هو یقدم رجلا و یوخر اخرى. یکى مصطفى را استوار گرفت و رسالت وى بجان و دل پذیرفت مومن بود دیگرى او را دروغ زن گرفت و از ایمان اعراض کرد کافر بود، سه دیگر مردى بود گمان زده، میان کفر و ایمان ایستاده، این خطاب با وى است میگوید: فإنْ کنْت ایها الانسان فی شک مما أنْزلْنا إلیْک من الهدى على لسان محمد (ص) فاسئل الاکابر من علماء اهل الکتاب مثل ابن سلام و سلمان الفارسى و تمیم الدارى و اشباههم فسیشهدون على صدق محمد (ص) و یخبرونک بنبوته. و گفتهاند: فإنْ کنْت ان بمعنى جحد است اى ما کنت، هم چنان که گفت جل جلاله و إنْ أدْری اى ما ادرى و ان کان مکرهم اى ما کان مکرهم، یرید فما کنت فى شک مما انزلنا الیک فسلوا یا معشر الناس انتم دون النبى (ص). و گفتهاند الله دانست که رسول بشک نیست لکن خواست که رسول گوید لا اشک و لا امترى تا حجت باشد بر اهل شک از قوم وى و تعییر و تبکیت ایشان هم چنان که فردا با عیسى گوید «أ أنْت قلْت للناس اتخذونی و أمی إلهیْن منْ دون الله» و خود میداند جل جلاله که عیسى نگفت لکن تا عیسى گوید. سبحانک ما تکون لى ان اقول ما لیس لى بحق و بر ترسایان حجت باشد و تعییر و تبکیت ایشان بود. و قال عبد العزیز بن یحیى الشاک فى الشیء یضیق به صدرا، فیقال لضیق الصدر شاک، و المعنى ان ضقت ذرعا بما تعانى من تعنتهم و اذاهم فاصبر و اسئل الذین یقرءون الکتاب من قبلک یخبروک کیف صبر الانبیاء على اذى قومهم و کیف کان عاقبة امرهم من النصر و التمکین فلا تکونن من الممْترین.
و لا تکونن من الذین کذبوا بآیات الله فتکون من الْخاسرین هذا کله خطاب مع النبى (ص) و المراد به غیره.
قوله: إن الذین حقتْ علیْهمْ کلمت ربک اى وجب علیهم الوعید فى قوله: لأمْلأن جهنم من الْجنة و الناس أجْمعین و قیل الکلمة قوله هولاء فى النار و لا ابالى و قیل: کلمته لعنته فى قوله: ألا لعْنة الله على الظالمین و قیل: کلمة ربک اخباره انهم لا یومنون. میگوید: براستى و درستى سخن خداوند تو بر مشرکان عرب برفت و حکم کرد که ایشان هرگز ایمان نیارند و الله خود ایشان را بدین و هدایت و توحید مىنپسندد.
«لا یوْمنون» و لوْ جاءتْهمْ کل آیة حتى یروا الْعذاب الْألیم فلا ینفعهم حینئذ الایمان کما لا ینفع فرعون ایمانه.